12 marca 2013 r. widzowie popularnego programu publicystycznego Moniki Olejnik Kropka nad i zostali uraczeni potokiem błyskotliwych refleksji w kontek­ ście niedawno zakończonego konklawe. W końcowej części rozmowy dzienni­ karki z ks. Kazimierzem Sową i dr. Kamilem Sipowiczem skoncentrowano się na temacie roli kobiet w Kościele. Dr Sipowicz raczył stwierdzić, że w Polsce istnieje „heretycka sekta religijna” o nazwie mariawici, która przed wojną wyświęcała ko­ biety na kapłanki1. Rozbawiony ks. Sowa z uśmiechem wspominał „Mateczkę” tak, jakby to słowo było cokolwiek gorszące lub przynajmniej śmieszne, po czym przytakując Sipowiczowi, zadekretował: „I widzi pan jak ta sekta skończyła?”2. Reakcja na tę telewizyjną rozmowę była natychmiastowa i wypłynęła ona głównie ze środowiska mariawickiego, ale także z innych małych grup wyzna­ niowych. „Mariawityzm jako ruch religijny to idea wskrzeszenia czci należnej Chrystusowi w Przenajświętszym Sakramencie, idea odrodzenia w Chrystusie Utajonym, religia mocy Bożej i wyzucia się czczych form zewnętrznych. To refor­ ma życia kapłańskiego oparta na wzorach apostołów i Chrystusa. To wreszcie de­ mokratyzacja życia kościelnego, czyli przyznanie praw ludowi do udziału w tym życiu. Mariawityzm jako zjawisko w życiu narodu to usiłowanie pchnięcia na nowe tory ludu naszego, dążenie do jego oświaty, do nauczania go samodzielności w myśleniu, niesienie mu pomocy w pracy kulturalnej dla przyszłości budowanej na gruncie zasad chrześcijańskich”3 - zdawali się grzmieć zwolennicy wyznania. Słowo sekta za każdym razem wywołuje u nas bardzo negatywne emocje i sko­ jarzenia. Sekta w ujęciu teologii katolickiej dotyczy jakiejś grupy wyznaniowej, która oddzieliła się od swojej macierzy kościelnej dla zaznaczenia swojej odręb­ ności w kwestiach doktryny, organizacji i liturgii, tworząc zupełnie nową, za­ mkniętą wspólnotę. Sekta zazwyczaj jest tajną, ukrytą grupą o skomplikowanej 1 W 1929 r. mariawici wydali postanowienie o mających nastąpić święceniach kapłańskich sióstr. Pierwsze święcenia nastąpiły 28 III tego roku, kiedy otrzymało je dwanaście kobiet. Ponadto w tym samym czasie przeło­ żona zgromadzenia - Maria Izabela Wiłucka - otrzymała święcenia biskupie. Wiadomości o święceniach kobiet opisywane były nie tylko w prasie polskiej, ale i światowej. Święceń zaniechano w 1935 r. 2 D. Bruncz, W TVN24 o prostacie, mariawitach jako „heretyckiej sekcie” - dialog kapłana z katolikiem przed apostazjt}, „Mariawita” 2013, t. 55, s. 24. 3 Działalność społeczna Kościoła Mariawickiego, [data dostępu: 2 2 IV 2013], hierarchii, tajemniczych obrzędach i nieracjonalnych zasadach wiary. Czy można więc przyznać rację doktorowi Sipowiczowi, że mariawici to tylko heretycka nic nieznacząca sekta religijna? Czy raczej warto się pochylić nad zdaniem zwolenni­ ków mariawityzmu? Czym jest sam mariawityzm i jakie jest jego miejsce w dzie­ jach Lubelszczyzny? Mariawityzm - nazwa od łacińskich słów Mariae vitam (imitantes) znaczących „Maryi życie (naśladujący)” - jest wyznaniem oryginalnie polskim, powstałym na początku XX wieku. Jego geneza jest ściśle związana z Feliksą Marią Francisz­ ką Kozłowską i doświadczonym przez nią 2 sierpnia 1893 r. objawieniem Dzieła Wielkiego Miłosierdzia4. Feliksa Kozłowska w 1883 r. wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek od Cierpiących. Niedługo później wyjechała do Płocka, gdzie utworzyła Zgroma­ dzenie Sióstr Ubogich św. Klary od Nieustającej Adoracji Ubłagania, które póź­ niej przyjęło nazwę Zgromadzenia Sióstr Mariawitek Nieustającej Adoracji Ubła­ gania. 2 sierpnia 1893 r. w kościele rzymskokatolickiego seminarium duchownego w Płocku przed ołtarzem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy siostra Maria Fran­ ciszka doświadczyła objawienia nazwanego później Dziełem Wielkiego Miłosier­ dzia, podczas którego została zobligowana do zorganizowania Zgromadzenia Ka­ płanów Mariawitów Nieustającej Adoracji Ubłagania. Św. Maria Franciszka tak opisała to wydarzenie: „W roku 93. dnia 2 sierpnia, po wysłuchaniu Mszy Świę­ tej i przyjęciu Komunii Świętej, nagle zostałam oderwana od zmysłów i stawiona przed Majestatem Bożym. - Niepojęta światłość ogarnęła moją duszę i miałam wtedy ukazane: ogólne zepsucie świata i ostateczne czasy - potem rozwolnienie obyczajów w duchowieństwie i grzechy, jakich się dopuszczają Kapłani. - Widzia­ łam Sprawiedliwość Boską wymierzoną na ukaranie świata i Miłosierdzie dające ginącemu światu jako ostatni ratunek Cześć Przenajświętszego Sakramentu i Po­ moc Maryi. - Po chwili milczenia przemówił Pan: »Środkiem szerzenia tej Czci, chcę aby powstało Zgromadzenie Kapłanów pod nazwą Maryawitów, hasło Ich: ‘Wszystko na większą Chwałę Bożą i Cześć Przenajświętszej Panny Maryi’, zosta­ wać będą pod Opieką Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, bo jako są nieustan­ ne wysiłki przeciwko Bogu i Kościołowi, tak jest potrzebna Nieustająca Pomoc Maryi«”5. Z księgi objawień własnoręcznie spisanych przez siostrę Marię Franciszkę do­ wiadujemy się, że po objawieniu 2 sierpnia 1893 r. Pan Jezus wskazywał jej kon­ kretnych kapłanów, którzy ma poinformować o Dziele Miłosierdzia i ich powoła­ niu do szerzenia czci Przenajświętszego Sakramentu. Dla Mateczki było to trudne zadanie, bo z natury była nieśmiała, niektórych księży w ogóle nie znała, bo byli z innej diecezji. Nie powiodła się próba przekazania tej misji pierwszemu maria­ wicie - ks. Felicjanowi Strumiłło, gdyż wymówił się złym stanem zdrowia (rze­ czywiście po niespełna dwóch latach zmarł)6. 4 P. Jaworska, Kościół Starokatolicki Mariawitów, [w:] W drodze za Chrystusem. Kościoły chrześcijańskie w Polsce mówią o sobie, red. H. Tranda, M. Patalon, Kraków 2009, s. 167-168. 5 M. Kozłowska, Dzieło Wielkiego Miłosierdzia, Płock 1927, s. 5-6. 6 P. Jaworska, op. cit., s. 168. Pierwsi księża mariawici wywodzili się z elity duchowieństwa rzymskokatolic­ kiego. Byli to kapłani pragnący rzetelnie wypełniać swoje powołanie, na ogół mło­ dzi, aktywni i wykształceni (wielu z nich było profesorami). W okresie od założe­ nia zgromadzenia do 1904 r. należało do niego od 70 do 100 duchownych. Księża ci pochodzili z ówczesnych diecezji Królestwa Polskiego: warszawskiej, płockiej, kieleckiej i lubelskiej. Wyróżniali się wśród ogółu duchowieństwa skromnością, pobożnością, bezinteresownością (nie pobierali opłat za posługę religijną). Nie­ konwencjonalna, bo oparta na zasadach bezinteresowności i dobra społecznego praca duszpasterska, a także surowa reguła zakonna kapłanów, spowodowała ra­ dykalną odnowę duchową i moralną wiernych. Zgromadzenie Kapłanów Mariawitów przez 10 lat funkcjonowało w ukryciu. W 1903 r. kapłani mariawici uznali za konieczne oficjalne powiadomienie hierar­ chów Kościoła rzymskokatolickiego w celu uzyskania legalizacji swojego zgroma­ dzenia, choćby na szczeblu diecezji. Wobec tego do duchownych: warszawskiego abp. Wincentego Popiela-Chrościaka, lubelskiego bp. Franciszka Jaczewskiego i płockiego bp. Jerzego Szembeka, zgłosili się kapłani mariawici pełniący funkcje prowincjałów i złożyli oficjalne zawiadomienie o działającym zgromadzeniu. Na­ stępnie w 1903 r. udali się do Rzymu do papieża po zatwierdzenie7. Pod wpływem rzymskokatolickiej hierarchii duchownej Watykańska Kongre­ gacja Inkwizycji po posiedzeniu, które odbyło się 31 sierpnia 1904 r., dekretem z 4 września 1904 r. nakazała zlikwidowanie zgromadzenia mariawickiego oraz odsunięcie Marii Franciszki od kierowania siostrami i wywierania jakiegokol­ wiek wpływu na kapłanów. Mariawici uznali ten dekret za tragiczną pomyłkę i wciąż prowadzili swoją działalność. 5 kwietnia 1906 r. papież Pius X wydał potępiającą mariawitów encyklikę Tri­ bus circiter, która została odczytana w kościołach katedralnych w Warszawie, Płocku i Lublinie w Wielki Czwartek 12 kwietnia 1906 r. Następnie 30 grudnia tego samego roku został ogłoszony w diecezjach warszawskiej, płockiej i lubel­ skiej dekret Kongregacji św. Oficjum z 5 grudnia 1906 r. Dokument ten dotyczył objęcia ekskomuniką większą ks. Michała Kowalskiego i Marii Franciszki Ko­ złowskiej. Ten dzień uznaje się za datę wyłączenia mariawitów z Kościoła rzym­ skokatolickiego, a Kozłowską za pierwszą w dziejach wyklętą imiennie przez papieża kobietę. W tej sytuacji mariawici - 33 duchownych i dziesiątki tysięcy wiernych - stworzyli odrębny i niezależny Kościół8. Narodziny mariawityzmu i spowodowany tym rozłam w Kościele katolickim należy wpisać w szersze tło zjawisk społecznych i politycznych z lat 1904-1907, a nawet z okresu wcześniejszego. Historyk musi w tym miejscu zadać pytanie: czy na decyzje Watykanu wpływała wyłącznie sytuacja w Polsce i polscy hierar­ chowie? A może postawa papieża i innych decydentów watykańskich wpisuje się w jakiś model działań podejmowanych w podobnych sprawach? Otóż obserwu­ jąc pontyfikat Piusa X, można zauważyć, że nie zyskiwały jego aprobaty te idee i inicjatywy, które przeciwstawiały się monarchicznemu ustrojowi Kościoła. Pa­ pież nie sympatyzował z demokracją w każdym znaczeniu tego słowa. Wobec 7 Ibidem, s. 170. 8 Ibidem, s. 172. narastających w ówczesnym świecie nurtów liberalnych władze kościelne dążyły do umocnienia centralizacji i hierarchii, które zdolne były przeciwdziałać ten­ dencjom oddolnym. Kościół w tym czasie był bardzo wyczulony na wszelkiego rodzaju herezje9. Pismo z 2 marca 1906 r. arcybiskupa metropolity warszawskiego Wincente­ go skierowane do duchowieństwa archidiecezji nie pozostawia złudzeń: „Wróg zewnętrzny i wewnętrzny uderza na Kościół, chcą go zniszczyć, a z nim razem pogrzebać szczęście wieczne i doczesne współrodaków naszych. Wiecie, Synowi Moi, że Kościół przez wszystkie wieki swojego istnienia miał licznych i potęż­ nych wrogów; wszystkich jednak zwyciężał miłością. I dzisiaj, jeżeli chcemy iść za Chrystusem przeciwko nieprzyjaciołom naszym zewnętrznym i wewnętrz­ nym, przeciwstawiajmy miłość, tj. treść i podstawę Chrystusowego Zakonu; mi­ łość Boga i ludzi, miłość wszystkich ludzi; dobrych i złych, wielkich i malucz­ kich - w imię miłującego Chrystusa, który umarł za wszystkich, aby wszyscy byli zbawieni”10. Mariawici od samego początku spotykali się z licznymi represjami tak ze stro­ ny społeczeństwa będącego pod wpływem rzymskokatolicyzmu, jak i ze strony radykalnej prawicy chrześcijańskiej. Wokół całego ruchu narosło bardzo wiele mitów, plotek i negatywnych emocji. Bardzo często narodziny mariawityzmu wiązano z działaniem szatana albo różnymi dziwnymi zachowaniami, np. hipno­ zą czy lewitacją. W jednym z numerów „Przeglądu Katolickiego” przeczytać mo­ żemy: „zdaje się, że Kozłowska hipnotyzuje mariawitów, przynajmniej znaczną ich większość, to wysłanniczka szatana. Bo gdzie diabeł nie może, tam babę po­ śle”11. Bardzo wymowne było również porównywanie mariawitów do sekty chły- stowszczyków, której członkowie adorowali wybraną przez siebie kobietę jako matkę Chrystusa odradzającego się co roku w czasie Świąt Bożego Narodzenia12. Środowiska kościelne, wyrażając swój negatywny stosunek do zjawisk, które osłabiały tradycyjne więzi społeczne (radykalizacja postaw dokonująca się wśród części robotników i chłopów) i godziły w autorytet Kościoła, odnosiły się do nich niechętnie. Podobnie postrzegano wspólnotę mariawicką jako ruch kontestujący zastany porządek wewnątrzkościelny i zagrażający ładowi społecznemu. Obraz taki prezentowała również publicystyka katolicka. W prasie tej krytykowano ma­ riawickie praktyki religijne i nabożeństwa, o których popularności może świad­ czyć choćby częstotliwość zamieszczanych napomnień. Piętnowano katolików, którzy - nawet tylko z ciekawości - odwiedzali mariawickie świątynie. W rela­ cjach prasowych podkreślano kult założycielki, który miał stanowić centralny punkt niektórych nabożeństw mariawickich, wymieniając chociażby całowanie Mateczki w stopę czy zamieszczając tekst litanii do Feliksy Kozłowskiej. Prasa odegrała z pewnością ważną rolę w kształtowaniu wizerunku mariawityzmu 9 A. Górecki, Mariawici i mariawityzm - narodziny i pierwsze lata istnienia, Warszawa 2011, s. 165-166. 10 Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie [dalej: AAL], sygn. „Okólniki Biskupów Obcych Dyecezji” REP. 60 XIX - 1/322: Pismo Arcybiskupa Metropolity Warszawskiego Wincentego (do duchowieństwa Archidiecezji) z 2 III 1906 r. 11 A. Górecki, op. cit., s. 275. 12 Ibidem. i miała niemały wpływ na przyjmowanie lub odrzucanie jego haseł wśród znacz­ nej części społeczeństwa13. Mariawitom zarzucono praktykę połykania tzw. „papierowych hostii” (obraz­ ków z wizerunkiem Matki Bożej Nieustającej Pomocy). Zwyczaj ten pochodził z Francji i był dość silnie rozpowszechniony w okolicach Poznania, także wśród katolickiej inteligencji. Zdaniem prasy połykanie takich obrazków przez maria­ witów miało im zastępować Komunię Świętą. Pojawiała się również informacja, że w okresie późniejszym w podobnym celu wykorzystywano włosy Franciszki Kozłowskiej14. Ruch mariawicki bardzo dynamicznie rozwijał się na terenie Lubelszczy­ zny. To właśnie tutaj w początkach XIX w. powstawały i zawiązywały się grupy, wspólnoty, kaplice i parafie Czcicieli Przenajświętszego Sakramentu. Za najstar­ szą parafię mariawicką w lubelskiem uznaje się tę zawiązaną w Markuszowie koło Lublina, która - jak się przyjmuje - powstała w grudniu 1905 r., kiedy do wsi przybył ks. Piotr Goliński - mariawita. Od samego początku rozpoczął on nakła­ nianie parafian do swoich przekonań religijnych, zachęcając wiernych do częstej komunii i spowiedzi oraz adoracji Przenajświętszego Sakramentu. O działalności ks. Golińskiego donosiła także ukazująca się wówczas „Ziemia Lubelska”: „Jak i inni mariawici mówił ciągle on ludowi, że jest św. Zakonnica, która miała obja­ wienie, że tylko przez wprowadzenie praktyk: adoracji Najświętszego Sakramen­ tu, częstej Komunii Św. i czci dla Matki Boskiej Nieustającej Pomocy świat się od­ rodzi duchowo. Zapisywał więc do adoracji nie tylko w parafii markuszowskiej, ale i w sąsiednich, i około 7 tys. ludzi zdołał pociągnąć za sobą. Mówił, że biskupi i księża przeciwko tym praktykom powstawać będą, że kto się nie zapisze do ad­ oracji Najświętszego Sakramentu i innych, to na potępienie wieczne pójdzie. Stąd powstało rozdwojenie w parafii i lud biedny nie wiedział, czego się trzymać”15. Szósta parafia mariawicka na ziemiach polskich została utworzona w Żarnow­ ce. Wyłoniła się ona z parafii rzymskokatolickiej w Grębkowie (i początkowo tam się mieściła). Tamtejsi duchowni - ks. Michał Mystkowski i ks. Henryk Ciem- niewski, którzy z wielu względów nie wypełniali należycie swoich obowiązków, nie cieszyli się najlepszą opinią wśród wiernych. Parafianie wielokrotnie prosili biskupów o zmiany, ale bez rezultatów. Ludność miejscowa zaczęła uczęszczać na nabożeństwa do parafii mariawickiej w Wiśniewie16. 10 lutego 1906 r. parafianie listownie zwrócili się do biskupa Jaczewskiego, z in­ formacją, że przechodzą pod kierunek księży mariawitów, warto przytoczyć frag­ ment tej wiadomości: „My niżej podpisani mieszkańcy parafii Grębków powiatu Węgrowskiego, guberni siedleckiej, niniejszym oświadczamy, że wyłączamy się spod opieki duchownej Waszej Ekscelencji i nie życzymy sobie, aby nam przysyłał teraz i na przyszłość swoich księży do zaspokajania naszych potrzeb duchowych, gdyż odtąd radzić sobie będziemy i dodajemy, że kopię niniejszego oświadczenia 13 Ibidem, s. 240. 14 Ibidem, s. 273. 15 AAL, sygn. „Akta o sekcie Mariawitów” REP. 60. XIII - 1/263: List Wikariusza parafii Markuszowskiej z 10 III 1906 r. do Księdza Kanonika Dziekana dekanatu Puławskiego. 16 W. Kowalczewski, Parafia Kościoła Starokatolickiego Mariawitów pod wezwaniem Przemienia Pańskiego w Żarnowce, Żarnówka 2011. przesłaliśmy na ręce Jaśnie Wielmożnego Generał-Gubernatora Warszawskiego i Wielmożnego Gubernatora Siedleckiego wraz z propozycją, żeby akta stanu cy­ wilnego odtąd były prowadzone przez urzędy gminne”17. Petycję o tej samej treści wysłała kilka dni później parafia w Żeliszewie. Do parafii w Grębkowie przybył wówczas ksiądz mariawita Józef Szymanow­ ski, a jego następcą został później ks. Adam Furmanik. W 1906 r. po wciąż trwa­ jących prześladowaniach mariawitów życie liturgiczne przeniosło się z Grębkowa do Żarnówki. Początkowo regularne nabożeństwa odprawiano w domu Feliksa Boruca, a dwa miesiące później we wsi stał już drewniany kościół. 15 lutego 1906 r. nowy ruch religijny dotarł do Żeliszewa. To w tym dniu powstała tutaj parafia Kościoła Mariawickiego. Mieszkańcy wsi dowiedzieli się o istnieniu omawianego w niniejszym tekście ruchu od wiernych z Cegłowa i Wi­ śniewa - miejscowości znajdujących się w okolicach Mińska Mazowieckiego. Przebywający na inspekcję w tym czasie rzymskokatolicki ks. Stanisław Plesz- czyński wspominał, że sytuacja w Żeliszewie była bardzo napięta. Ludność miej­ scowa zdecydowanie opowiadała się za mariawityzmem, chociaż z jednej strony powiedzieć można, że w zasadzie popierali oni nie tyle nowy prąd religijny, co mariawickiego proboszcza. Biskup rzymskokatolicki Franciszek Jaczewski w liście aposto

czy mariawici to sekta